Κατηγορία
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΛΑΤΟΜΕΙΑ ΠΕΤΡΑΣ
Τεχνική Έκθεση
ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΓΕΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Κρήτη και ιδιαίτερα η περιοχή του Ηρακλείου διαθέτει μακρά ιστορία στην εξόρυξη και επεξεργασία πέτρας, καθώς η χρήση τοπικών λίθων υπήρξε αναπόσπαστο μέρος της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και τεχνικής κληρονομιάς του νησιού ήδη από τα προιστορικά χρόνια. Από τα μινωικά χρόνια έως και τον 20ό αιώνα, η λατόμευση αποτέλεσε βασική οικονομική και κατασκευαστική δραστηριότητα. Τα παραδοσιακά λατομεία, διάσπαρτα κυρίως σε περιοχές με ασβεστολιθικά και ψαμμιτικά πετρώματα, προμήθευαν πέτρα για οικοδομές, ναούς, πλακόστρωτα και εν γένει δημόσια έργα.
Χαρακτηριστικά των Λατομείων
Τα παραδοσιακά λατομεία της Κρήτης εντοπίζονται σε γεωλογικές ζώνες όπου κυριαρχούν:
- Ασβεστόλιθοι (λευκοί, γκρι, κιτρινωποί)
- Ψαμμίτες
- Σχιστόλιθοι και μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι
Τα λατομεία ήταν επιφανειακά, υπόγεια, η ημιυπόγεια ημε τη μορφή ανοιγμάτων στα πρανή ή κοιλότητες με διαδοχικά επίπεδα εξόρυξης. Η επιλογή της θέσης σχετιζόταν με την ποιότητα της πέτρας, την προσβασιμότητα και την εγγύτητα σε οικισμούς ή εργοτάξια. Σημαντικά παραδοσιακά λατομεία εντοπίζονται στην περιοχή των Σπηλίων της Κνωσού, στην περιοχή της αρχαίας Γόρτυνας καθώς και στις περιοχές Χερσονήσου και Μαλίων.
Τεχνικές Εξόρυξης και Επεξεργασίας
Η επεξεργασία γινόταν επιτόπου, με τη χρήση ματσακόνι, λίμας και ξυστρού για τη λείανση και το σχηματισμό. Τα τελικά προϊόντα ήταν λαξευμένοι λίθοι, πλακόστρωτα, παραθύρια, γωνιόλιθοι ή μυλόπετρες.
Η εξόρυξη γινόταν με χειρωνακτικά μέσα και ελάχιστα μηχανικά εργαλεία. Οι βασικές φάσεις περιλάμβαναν:
-
για τον εντοπισμό καλής ποιότητας στρωμάτων.
-
με σφυριά και καλέμια.
-
με σιδερένιες σφήνες για τη θραύση του λίθου.
-
για τον αποχωρισμό των τεμαχίων.
-
Είναι η κτιστή η σε περιπτώσεις και φυσική δεξαμενή στην οποία αποθηκεύεται νερό για να μπορεί να λειτουργεί ο μύλος και σε περιόδους που δεν υπάρχει συνεχής ροή νερού από την πηγή η το ποτάμι.
Δομή και Οργάνωση του Λατομείου
Η παραδοσιακή οργάνωση του λατομείου βασιζόταν σε μικρές ομάδες τεχνιτών, όπου υπήρχε ένας λατόμος (μάστορας) και βοηθοί. Η κατανομή της εργασίας ήταν άτυπη αλλά δοκιμασμένη:
- Ο μάστορας καθόριζε το μέτωπο εξόρυξης και τις τομές.
- Οι βοηθοί βοηθούσαν στην κοπή, τη σφήνωση και τη μεταφορά.
Στο χώρο υπήρχαν:
- Πρόχειρες καλύβες για εργαλεία και ξεκούραση.
- Χώροι απόθεσης των εξορυγμένων υλικών.
- Αυλάκια απορροής ομβρίων και πεζούλες για ασφαλή εργασία.
Χωροθέτηση και Περιβάλλον
Η θέση των λατομείων επιλέγεται πάντα βάσει των διαθέσιμων πετρωμάτων σε συνδυασμό με την ύπαρξη διαδρομών μεταφοράς των υλικών στους οικισμούς. Η παραδοσιακή λατόμευση είχε περιορισμένη περιβαλλοντική επιβάρυνση, καθώς δεν χρησιμοποιούνταν εκρηκτικά, βαρέα μηχανήματα ή χημικά.
Ωστόσο, παρατηρούνται:
- Εδαφικές αλλοιώσεις από την απομάκρυνση στρωμάτων.
- Μικρές αλλοιώσεις στη βλάστηση και αποστράγγιση.
Η επέμβαση ήταν μικρής κλίμακας και πολλές φορές εναρμονιζόταν με τη γεωμορφολογία της περιοχής.
Λειτουργία και Χρήση της Πέτρας
Η πέτρα από τα λατομεία χρησιμοποιούνταν ευρέως για διαφόρων ειδών έργα:
- Οικοδομικά: τοίχοι, λιθοδομές, γωνιόλιθοι, τόξα, καλντερίμια.
- Λατρευτικά: ναοί, βωμοί, ταφικά μνημεία.
- Βιοτεχνικά: μυλόπετρες, πρέσες, γουδιά.
- Διακοσμητικά: κορνίζες, κατώφλια, αγάλματα.
Κατάσταση Διατήρησης και Προστασίας
Σήμερα, τα παραδοσιακά λατομεία είναι ανενεργά και συχνά παραμελημένα. Η κατάσταση διατήρησης ποικίλλει:
- Ορισμένα έχουν εγκαταλειφθεί πλήρως και καλυφθεί από βλάστηση.
- Άλλα έχουν ενσωματωθεί σε περιπατητικές διαδρομές ή αρχαιολογικά σύνολα.
- Πολύ λίγα έχουν χαρτογραφηθεί ή αναδειχθεί ως μνημεία τεχνικής κληρονομιάς.
Δεν υπάρχει επαρκές νομικό ή θεσμικό πλαίσιο για την προστασία των παραδοσιακών λατομείων εκτός από αυτά τα οποία βρίσκονται σε ζώνες προστασίας ευρύτερων αρχαιολογικών χώρων.
Η παραδοσιακή λατόμευση στην ευρύτερη περιοχή του Ηρακλείου αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο της τεχνικής, αρχιτεκτονικής και πολιτισμικής της ταυτότητας. Η απλή, αλλά σοφή αξιοποίηση των φυσικών πόρων αναδεικνύει την οικολογική ταυτότητα των αρχαίων τεχνικών εξόρυξης και την δεινότητα των παλαιών τεχνιτών.
Στο πλαίσιο της ανάδειξης των μοναδικών αυτών μνημείων οι πιθανές δράσεις και ενέργειες για την διάσωση και ανάδειξη τους μπορεί να περιλαμβάνουν:
- Καταγραφή και τεκμηρίωση των σωζόμενων λατομείων (γεωεντοπισμός, φωτογραφική τεκμηρίωση).
- Χαρτογράφηση με βάση γεωλογικά, ιστορικά και αρχιτεκτονικά κριτήρια.
- Ανάδειξη σημαντικών χώρων μέσα από διαδρομές πολιτιστικού ενδιαφέροντος.
- Ενσωμάτωση στη διδασκαλία της παραδοσιακής τέχνης λιθοδομής και των οικοδομικών τεχνικών σε σχολές καλών τεχνών και συντήρησης.
- Θεσμική κατοχύρωση επιλεγμένων λατομείων ως μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς.
