Τα θολωτά Μητάτα είναι ξερολιθικές κατασκευές με θόλο, εκφορικού συστήματος που παρουσιάζονται να έχουν μορφή Κόλουρου Κώνου. Στην κορυφή τους προεξέχει ένας πολύ χαμηλός όγκος που αποτελεί τη στέψη του θόλου και που εξέχει πολύ λίγο από τον κυρίως κορμό του Μητάτου. Η εξωτερική διάμετρος των Μητάτων μπορεί να κυμαίνεται από 5 – 11 μέτρα η δε εσωτερική από 2,8 – 6,85 μέτρα. Το πάχος της παρειάς κυμαίνεται από 1 – 2.10 μέτρα, το δε ύψος της εξωτερικά από 1,90 – 4,20. Το ύψος του θόλου εσωτερικά ξεκινάει από τα 2,75 μέτρα και φθάνει στα 4,80μ. Στο εσωτερικό η δημιουργία της εκφοράς ξεκινάει από το ένα μέτρο περίπου του ύψους της παρειάς. Η σχέση ύψους με την εσωτερική διάμετρο δίδει ένα συντελεστή, ο μέσος όρος του οποίου είναι 0,78 και που είναι ενδεικτικός για τη φέρουσα ικανότητα της εκφοράς. Τα Μητάτα είτε είναι μεμονωμένα με μια μικρή “αυλή” για βοηθητικές εργασίες, είτε αποτελούν σύνολο με κάποιο άλλο μητάτο στο οποίο φυλάγεται και ωριμάζει το τυρί το λεγόμενο “κλειδόσπιτο ή τυροκέλι”.
Επίσης σχεδόν πάντα υπάρχει δίπλα από το μιτάτο η “μάντρα” όπου φυλάγονται τα πρόβατα. Άλλοι χώροι βοηθητικοί μπορεί να είναι ο “Κούμος”, μικρή κρύπτη και κάποιο υπαίθριο καθιστικό το χρησιμοποιείται και σαν υπαίθρια τραπεζαρία. Μέσα στο κυρίως Μητάτο υπάρχει πάντα μια εστία που πολλές φορές είναι κεντρικά τοποθετημένη και πεζούλες για καθιστικό ή χρήσης ύπνου. Στη κορυφή του θόλου υπάρχει μια μικρή τρύπα, ο “ανηφοράς” διαμέτρου περίπου 20 – 30 εκ. απ’ όπου μπαίνει φως και φεύγει καπνός. Η θύρα είναι πανομοιότυπη με αυτή των μινωικών θολωτών τάφων δηλ, αποτελείται από μονόλιθους.
Η θεμελίωση του Μητάτου γίνεται συνήθως σε συμπαγή και επίπεδο βραχώδη χώρο ώστε να είναι εύκολη η εξόρυξη και η μεταφορά της πρώτης ύλης. Αφού γίνει η ισοπέδωση και η αποχωμάτωση αρχίζει η κατασκευή. Διακρίνουμε δυο συστήματα κατασκευής της λιθοδομής.
-
Κοίλη Λιθοδομή: Αποτελείται από δυο ανεξάρτητες κατακόρυφες στρώσεις (παρειές) σχεδόν ισομεγεθών λίθων, που είτε βρίσκονται σε άμεση επαφή μεταξύ τους, είτε σε απόσταση η οποία καλύπτεται με μικρότερου μεγέθους λιθοσώματα άτακτα τοποθετημένα.
-
Συμπαγής λιθοδομή: Σε αυτήν την περίπτωση η λιθοδομή σε όλο της το πάχος αποτελείται από μια ενιαία κατακόρυφη στρώση (παρειά). Στην περίπτωση της κοίλης λιθοδομής η εσωτερική παρειά λειτουργεί σαν αντηρίδα στο θόλο και στο βάρος του ενδιάμεσου υλικού. Σε πολλές περιπτώσεις κατασκευάζεται μικρότερου ύψους δεύτερη εξωτερική παρειά το λεγόμενο “εξώφυλλο”. Παρατηρήθηκε ότι το “εξώφυλλο” πολλές φορές είναι κατασκευασμένο σε μεταγενέστερη φάση από ότι το αρχικό σώμα του μητάτου ως ενίσχυση στην εξωτερική παρειά.
Η εσωτερική παρειά κατασκευάζεται πάντα με μικρότερου πάχους λίθων που έχουν μορφή πλάκας. Το πάχος τους μειώνεται σταδιακά προς την κορυφή του θόλου όπου δημιουργείται το άνοιγμα για χρήση καπνοδόχου και φωτισμού. Οι λίθοι του θόλου έχουν μια ελάχιστη κλίση προς τα έξω ώστε να αποφεύγεται κατ’ αυτό τον τρόπο η είσοδος τους νερού στο εσωτερικό του μητάτου. Συνήθως εξωτερικά μεταξύ της κορυφής θόλου και της στέψης της εξωτερικής παρειάς συσσωρεύονται μικρής διαμέτρου πέτρες και θραυστά υλικά και δημιουργούν το μικρό κώνο της οροφής που προαναφέραμε. Αυτή η μάζα του θραυστού υλικού λειτουργεί σαν ένα απορροφητικό δίκτυο που κατά την περίοδο των βροχών και της τήξης του χιονιού παραλαμβάνει τη ροή και τη διασπά σε πολλά λεπτά στρώματα τα οποία κυλούν αργά προς την εξωτερική παρειά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο στην περίπτωση δημιουργία πάγου διογκώνεται η μάζα αυτή των λίθων η οποία όμως δεν επηρεάζει σημαντικά τη συμπεριφορά του συνολικού σώματος των παρειών.
