ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
Τα βασικά αρχιτεκτονικά και τεχνικά χαρακτηριστικά των παραδοσιακών πατητηριών περιλαμβάνουν:
Τεχνική Έκθεση
Τα παραδοσιακά πατητήρια του Ηρακλέιου αποτελούν σημαντικά δείγματα της λαϊκής αγροτικής αρχιτεκτονικής και πολιτισμικής κληρονομιάς της Κρήτης. Πρόκειται για κατασκευές που χρησιμοποιούνταν για την έκθλιψη των σταφυλιών με σκοπό την παραγωγή μούστου και, εν συνεχεία, κρασιού ή ρακής. Τα πατητήρια καταδεικνύουν τη βαθιά σχέση του αγροτικού κόσμου του Ηρακλείου με την αμπελουργία, πρακτική που χρονολογείται από την μινωική αρχαιότητα και συνεχίζεται έως σήμερα. Η δομή, η λειτουργία και η χωροθέτησή τους αποτελούν τεκμήρια της αγροτικής ζωής, της τεχνογνωσίας και της πολιτιστικής συνέχειας στον χώρο της Κρήτης.
Η χρήση πατητηριών στην Κρήτη εντοπίζεται ήδη από τη Μινωική περίοδο, με ενδείξεις ύπαρξης οργανωμένων χώρων παραγωγής κρασιού (π.χ. Βαθύπετρο). Κατά τη Βυζαντινή και Οθωμανική περίοδο, τα πατητήρια εμφανίζονται σε πιο αυτοτελείς μορφές, άλλοτε μεμονωμένα κι άλλοτε ενταγμένα σε μεγαλύτερες αγροτικές μονάδες (καλύβες, μετόχια). Η βασική λειτουργία των πατητηριών ήταν η έκθλιψη των σταφυλιών με τη χρήση ανθρώπινης δύναμης – συνήθως με γυμνά πόδια – για την εξαγωγή του χυμού, ο οποίος συλλεγόταν και οδηγούνταν σε δοχεία ζύμωσης.
Τα παραδοσιακά πατητήρια της Κρήτης διακρίνονται κυρίως σε δύο βασικές κατηγορίες:
Τα βασικά αρχιτεκτονικά και τεχνικά χαρακτηριστικά των παραδοσιακών πατητηριών περιλαμβάνουν:
Ο βασικός χώρος πατήματος. Συνήθως ορθογώνιος ή τετράγωνος, που στην περιπτωση των κτιστών πατητηριών είναι επενδεδυμένος με ασβέστη ή κονίαμα για αδιαβροχοποίηση.
Μικρό άνοιγμα στον πυθμένα ή χαμηλά στο τοιχίο του ληνού, μέσω του οποίου διοχετευόταν ο μούστος.
Είναι ο πετρόκτιστος ανοικτός αγωγός που οδηγεί το νερό από το ρυάκι στο πηγάδι.
Το μήκος του αγωγού ποικίλει και η συνήθης διατομή του ήταν πριν την κατακρήμνιση 0,60 x 0,40 (βάθος – πλάτος).
Η χωροθέτηση των πατητηρίων γινόταν με βάση πρακτικά και γεωγραφικά κριτήρια:
Τα πατητήρια δεν αποτελούσαν μόνο τεχνικές εγκαταστάσεις, αλλά και σημεία κοινωνικής συναναστροφής. Το πάτημα των σταφυλιών ήταν ομαδική δραστηριότητα που συνοδευόταν από τραγούδια, φαγητό και γλέντι. Αντικατοπτρίζουν την έντονη συλλογικότητα της κρητικής κοινωνίας, τη σημασία της οινοπαραγωγής και τη σχέση ανθρώπου-φύσης. Επίσης, συνδέονται με ετήσιες τελετουργίες και λαϊκά δρώμενα.
Σήμερα, τα περισσότερα παραδοσιακά πατητήρια βρίσκονται σε κακή κατάσταση ή έχουν εγκαταλειφθεί. Οι κυριότερες αιτίες είναι:
Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις αναστηλωμένων πατητηριών μέσω τοπικών προγραμμάτων ή από ιδιώτες, κυρίως με σκοπό την ανάδειξή τους ως πολιτιστικά μνημεία ή τουριστικά αξιοθέατα.
Τα παραδοσιακά πατητήρια της ενδοχώρας του Ηρακλείου συνιστούν πολύτιμα τεκμήρια της λαϊκής τεχνογνωσίας και της αγροτικής ζωής. Η αρχιτεκτονική και τεχνική τους απλότητα συνδυάζεται με πολιτιστικό και κοινωνικό βάθος. Η συστηματική καταγραφή, τεκμηρίωση και προστασία τους είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της τοπικής ταυτότητας και την ενίσχυση του πολιτιστικού τουρισμού. Συνιστάται η ενσωμάτωσή τους σε προγράμματα αγροτουρισμού, καθώς και η αξιοποίησή τους για εκπαιδευτικούς σκοπούς.
